Autori: arheolozi Đorđe i Radmila Ćapin
Klanac „Tajni vrh – Kameno“ zaštićen je kao spomenik kulture još 1961. godine. Na području Tajnog vrha, Tajnog brda ili Tajnih greda, kako se sve lokalitet naziva, zbilo se više događaja važnih za istoriju Herceg-Novog i šireg područja, od značajne bitke protiv Turaka krajem XVII vijeka, do strijeljanja antifašista tokom II sv. rata u periodu 1941-1944. Na samom brdu su ostaci austro-ugarskog baterijskog položaja sa odbrambenim zidovima, topovskim polažajima i žičanim preprekama – jedan od četiri baterijska položaja koji su zatvarali pravac Crkvice – Herceg-Novi, izgrađen tokom XIX vijeka. Ispod brda prolazi stari austro-ugarski put, danas dio asfaltiranog puta Meljine-Kameno, koji nije u upotrebi nakon izgradnje puta Herceg-Novi-Trebinje. Ispod njega je stari kaldrmisani turski put za Herceg-Novi. Lokalitet je najviše poznat po bici sa Topal pašom 1687. godine.
Mlečani su u Morejskom ratu protiv Turaka (1684-1699) kao partner habzburške Austrije uz pomoć saveznika iz Svete lige zauzeli Herceg-Novi 1687. godine. Herceg-Novi je bio jedino tursko uporište u Boki i jedna upravna jedinica hercegovačkog sandžaka, utvrđen i čvrsto povezan sa zaleđem, pomorska baza trgovačkih i ratnih brodova i gusara. Za Mlečane je osvajanje grada bilo od prvorazrednog, kako strateškog i političkog značaja, kao važne pomorske baze i puta za prodor u Hercegovinu, tako i zbog eksploatacije kraja i eliminisanja Dubrovnika kao ekonomskog suparnika. Crnogorci, Hercegovci i Bokelji su Mlečanima naglašavali da je za njihovo aktivnije učešće u borbi protiv Turaka neophodno da osvoje Herceg-Novi. Hajduci su od početka rata držali grad u opsadi. Plan za napad na Herceg-Novi razradio je i izveo od 2. do 30. septembra 1687. generalni providur Dalmacije i Albanije Jeronim Korner (Gerolamo Corner). U napadu na Novi učestvovali su i Peraštani, Bokelji i Crnogorci. Crnogorci su sa Hercegovcima i lokalnim ustanicima 15. septembra u klancu na Kamenom razbili i natjerali u bijeg vojsku bosanskog vezira Husein Topal-paše, koji je sa četiri do pet hiljada vojnika iz Hercegovine krenuo u pomoć opsjednutom gradu. Tada je mnogo turskih vojnika zarobljeno, poginulo je više od 300, među kojima je bilo vrlo značajnih ličnosti, zaplijenjeno je 12 zastava, dosta oružja i ostalog ratnog plijena.
Doživljaj i viđenja ove bitke su različiti. Crnogorci su kasnije, ponosno i donekle pretjerano, uvijek isticali Mlečanima pobjedu nad Topal-pašom pod Herceg-Novim, što je prihvatila narodna tradicija, a često i istorijska nauka. Bitka je nadahnula i Petra II Petrovića Njegoša da je opjeva u jednom od kola Gorskog vijenca. S druge strane Jeronim Korner je umanjivao ulogu domaćeg stanovništva ističući doprinos i podvige svojih vojnika, što se vrlo jasno vidi iz njegovih nedjeljnih Izvještaja mletačkom duždu i senatu. Bez obzira na različita viđenja ove bitke od strane mletačkog providura i narodne tradicije, bitka je umnogome doprinijela osvajanju grada. Šire istorijski posmatrano, zauzimanje Herceg-Novog kao strateški i politički značajnog, je prelomni trenutak za istoriju Boke Kotorske, Crne Gore, Hercegovine i Dubrovnika. Dalji prodor u Hercegovinu i slom Turske je izazvao požar pobune na Balkanu. Sklapanjem Karlovačkog mira došlo je do razgraničenja i povlačenja Grimanijeve linije koja je dijelom išla kroz Sutorinu ostavljajući je kao teritoriju pod turskom vlašću koja razdvaja mletačku od dubrovačke teritorije, a posljedice takvog razgraničenja se i do danas osjećaju. Osvajanjem Herceg-Novog od strane Mlečana stanovništvu je otvorena mogućnost bavljenja pomorskom trgovinom, stvorena je Topaljska komunitad kao vrsta borbe za samoupravu, diferencira se i razvija se svijest o nacionalnoj i vjerskoj pripadnosti.
U Klancu je 1689. poginuo i hercegovački vojvoda Sava Anđelić, kome je podignuta spomen ploča 1912. godine. Ploča od bijelog kamena – krečnjaka, veličine 62×45 cm, ugrađena je na stijenu, na kojoj su u okviru u gornjem dijelu u plitkom reljefu predstavljeni ravnokraki krst sa proširenim krajevima iznad koga su ukršteni sablja i korice, a ispod je ćirilični natpis u 6 redova:
OVDE JE NA 11·NOVEMBRA 1689, U
OKRŠAJU SA TOPAL-PAŠOM, PO-
GINUO HERCEGOVAČKI VOJVODA
SAVA ANĐELIĆ·
BLAGODARNO BRATSTVO IZ 1912·
VR·
Sava Anđelić je ukazom providura Aleksandra Molina od 19. 02. 1689. godine, postavljen za komandanta u Bajkovim Kruševicama. Sahranjen je kod crkve Sv. Trojice u Ratiševini. Na nadgrobnom spomeniku je ćirilični natpis: „Ovdje je zakopan hercegovac Sava Anđelić ustaški vojvoda srpski i četobaški kapetan vlade mletačke kojega pogubiše Turci više Kotobilja u Gručalici na dan 11. novembra 1689 godine. Blagodarno bratstvo Anđelić iz 1911. godine.“
Tokom II sv. rata ovdje su dovođeni i strijeljani zatvorenici iz koncentracionih logora Prevlaka i Mamula, kojima je podignuta kosturnica sa spomen-pločom. Spomen-ploča je od bijelog kamena – krečnjaka, veličine 62×79 cm, u gornjem dijelu je u krugu isklesana zvijezda petokraka, ispod je ćirilični natpis u 11 redova:
„VAŠ ĆE PRIMJER UČITI PJEVAČA
KAKO TREBA
S BESMRTNOŠĆU ZBORIT“
ZBRATIMLJENIM U BORBI
ZA ČAST I SLOBODU
OTADžBINE, BOKELjIMA,
HERCEGOVCIMA I DALMATINCIMA,
KOJI SU U OVOM MJESTU
STRIJELJANI 1941-44 GODINE
OD FAŠISTIČKIH OKUPATORA
NAROD SREZA HERCEG NOVOG
Tokom II sv. rata, 17. aprila 1941. godine italijanska vojska je okupirala Boku Kotorsku, a kraljevskim dekretom od 20. maja iste godine Italija anektira Boku. Otpor stanovništva ovakvoj situaciji je izražavan kroz različite pojedinačne i organizovane akcije na koje je odgovarano represalijama. Od marta 1942. do oktobra 1943. godine na području Herceg-Novog italijanska vojska je organizovala koncentracione logore Prevlaka i Mamula u kojima je bilo zatvoreno, prema nedovršenom spisku, 2332 zatočenika iz 5 bokeških i 12 hercegovačkih i južno-dalmatinskih opština. Nad osuđenicima na strijeljanje kazne su izvršavane u selu Kameno, tvrđavi Španjola i u krugu logora Prevlaka. Selo Kameno je italijanska vojska zapalila 1942. i u njemu smjestila garnizon. Strijeljanja u mjestu su počela već 16. novembra 1941. godine. Na mjestu gdje je spomen kosturnica neki autori navode da je strijeljano 150 rodoljuba iz pomenutih logora. Do sada, ovo stratište nije dobilo svoje mjesto u istoriografiji niti je utvrđen broj i spisak strijeljanih iz tri republike bivše Jugoslavije.
Revalorizacijom kulturne baštine Crne Gore 2013. potvrđen je status kulturnog dobra i predloženo je da se klanac Tajni vrh na osnovu starosti, istorijskog, socijalno-ekonomskog, ambijentalnog, pejzažnog i vaspitno-obrazovnog značaja kategorizuje kao kulturno dobro od nacionalnog značaja.
