Autori: Đorđe i Radmila Ćapin, diplomirani arheolozi
U ruševinama crkve Svetog apostola Tome na lokalitetu Crkvina u Presjeci iznad Kutskog polja u Opštini Herceg-Novi tokom djelimičnih arheoloških istraživanja 1959. godine pronađena je veća količina sitnih fragmenata fresaka koji se čuvaju u okviru arheološke zbirke u JU „Gradski muzej Mirko Komnenović i galerija Josip Bepo Benković“. Sav materijal je zbirno zaštićen kroz Rješenje o stavljanju pod zaštitu br. 08-408/1 od 10. IV 1962. godine. Status kulturnog dobra potvrdio je Elaborat o revalorizaciji pokretnog kulturnog dobra urađen u okviru Projekta revalorizacije kulturne baštine Crne Gore 2013. godine.
Na osnovu stilske analize ostataka arhitekture i nalaza crkvenog namještaja – kamenog ikonostasa (među kojima je parapetna ploča o kojoj smo već pisali) podizanje crkve se opredjeljuje u poznu predromaniku i to najvjerovatnije posljednja trećina 11. vijeka. Crkva je građena od lomljenog kamena i fragmenata opeke utopljenih u malter, jednobrodna je, sa oltarom na istoku i ulazom na zapadu, unutrašnjih dimenzija 3,15 x 6 m. Apsida je spolja četvrtasta, a iznutra polukružna. Spoljna zidna platna su raščlanjena lezenama. Unutrašnji prostor naos ovakvih crkava je izdijeljen na tri traveja masivnim pilastrima koji nose potporne lukove svoda, zidovi su razuđeni kombinacijom niša i lukova. Srednji travej je bio nadvišen slijepim kubetom, a nad istočnim i zapadnim travejem su mogli biti rudimentarno izvedeni krstasti ili poluobli svodovi. Takvu rekonstrukciju možemo pretpostaviti i na osnovu analogije sa identičnim rješenjima crkve Svetog Mihaila u Stonu u Zahumlju. Ova crkva se pripisuje gospodaru Diokleje Travunjaninu Stefanu Vojislavu, arhontu Srba kako piše Jovan Skilica, osnivaču loze Vojislavljevića, a vrijeme izgradnje se smješta u poslednje decenije prve polovine 11. vijeka. U arhitektonskom smislu građevine pripadaju rješenjima vizantijske kupolne crkve.
Fragmenti fresaka crkve Sv. Tome su brojni, ali su usitnjeni što otežava podrobnu stilsku analizu scena i preciznu dataciju. Slikanje je izvedeno preko omalterisanih zidova na tankom sloju maltera koji mjestimično sadrži tucanu opeku. Može se primijetiti vrlo visok kvalitet fresko maltera i bojenog sloja. Djelimično su sačuvana dva veća lika, dva manja lika iz scena od kojih je jedan predstava đavola, nekoliko fragmenata sa predstavom oka, djelovima brade, djelovi tijela, odjeće, bordure, ornamentike tkanina odeždi, slova azbuke ili alfabeta u vertikalnoj signaturi. Od boja dominira svijetli oker, smeđa, maslinastozelena, sivoplava, plava do zagasito zelene, tamnocrvena. Likovi su izvedeni u vještoj kolorističkoj modelaciji inkarnata uz upotrebu sjenki i jedan “impresionistički” manir karakterističan za slikarstvo kraja 5. i početka 6. vijeka, osim dva manja lika ostvarena u siromašnijoj tehnici. Živopisanje u dvije različite tehnike je uobičajeno u crkvama pod vizantijskim uticajem tokom 11. i 12. vijeka. Od dva veća lika jedan je za sada nepoznati svetitelj, a drugi odgovara predstavama Hristosa (autori teksta su prvi put nakon otkrića fresaka pronašli fragmente i sklopili ove likove). Lijepi likovi su dati en face, oči su široko otvorene, pogled je sugestivan i prodoran upućen ka posmatraču. Osobenom likovnom obradom, u kome postoje najave stila doba Komnina, izražen je unutrašnji nemir, strogost, dodirnut je duhovni svijet savremenog asketizma i odricanja od ovozemaljskog, karakteristično za slikarstvo iz monaških centara Istoka. Istovremeno, postignut je, skoro opipljiv, osjećaj prisustva Boga živoga.
Od materijalnih ostataka zidnog slikarstva ovog perioda nije mnogo sačuvano. Određene sličnosti sa freskama crkve Svetog Tome zapažaju se u fragmentima nađenim u crkvi na Paniku kod Bileće, freskama u manastiru Svetog Luke u Fokidi, dubrovačkoj katedrali i Svetom Nikoli na Koločepu. Freske u već pomenutoj crkvi Sveti Mihailo u Stonu radio je umjetnik pod uticajem Zapada u jednom drugačijem istorijskom i političkom kontekstu izraženom kroz sukob sa Vizantijom, odnosno Istočnim rimskim carstvom.
U vrijeme o kome pišemo teritoriju Herceg-Novog je obuhvatala srednjovjekovna župa Dračevica i zemlja Travunija u političkom okviru Dioklitije. Postoje mišljenja da su Kuti bili centar župe, što nije daleko od istine. Ostao nam je nepoznat ktitor crkve Svetog Tome. Ovaj arhitektonski biser i nenadmašan, osoben umjetnički biser slikarstva i skulpture, mogao je da podigne samo obrazovan i moćan čovjek, neki crkveni velikodostojnik, feudalac ili vladar. Zbog svog višestrukog značaja uvrštena je u univerzitetske programe arheologije i istorije umjetnosti.
