AUTOR TEKSTA I FOTOGRAFIJA: MILICA BERBEROVIĆ, DIPL ING PEJZAŽNE ARHITEKTURE
U periodu kada u kontinentalnim područjima vladaju snijegovi i mrazevi, u Herceg Novom i cijeloj Boki Kotorskoj dozrijevaju naranče, limunovi, mandarine, citroni, grejpfruti. Svaka kuća, čak i ona koja ima malo dvorište, ima bar jedno stablo limuna ili naranče.
Rod Citrusa ili agruma, pripada porodici Rutaceae. Smatra se da potiču iz oblasti jugoistočne Azije, sjeveroistočne Indije, Burme i kineske provincije Junan. Obzirom da se gaje još od davnina, ne može se sa sigurnošću utvrditi njihovo porijeklo, niti utvrditi tačan broj vrsta jer su mnoge od njih nastale prirodnim ukrštanjem u toku vjekova.
Danas se gaje u cijelom svijetu u odgovarajućim klimatskim uslovima: južna Kina, Mediteranski bazen, Južna Afrika, Australija, južne oblasti SAD-a, Meksiko i dijelovi Južne Amerike.
Sve biljke iz ovog roda su manje drveće ili veće žbunje i dostižu visinu od 5-15 m, zimzelenih listova. Rastu u tropskim i suptropskim krajevima sa vlažnom klimom, što podrazumijeva količinu padavina od 900-3000mm u toku godine. Nisu otporni na niske temperature, limunovi su osjetljiviji na temperature ispod nule od naranče ili mandarine.
Citrusi cvjetaju tokom aprila i maja, tad se gradom širi prefinjeni miris ovog cvijeta. Ali postoje i sorte citrusa koje cvjetaju i polodonose više puta u toku godine kao npr limuni mjesečari.
Naš književnik Marko Car je pisao da “… u izvjesno doba godine, kad su limunovi i naranče u cvijetu, stanovnici moraju čak i danju da zatvaraju prozore svojih kuća, jer bi ih inače opio preveć oštar miris iz vrtova i avlija.“
A kada su počeli da se gaje citrusi u našim krajevima teško je utvrditi. Poznato je da je početkom vijeka u rasadnicima na teritoriji opštine Herceg Novi mogle nabaviti sadnice i to uglavnom naranača, limuna i mandarina. Između dva svjetska rata mnogo se pisalo o potrebi uzgajanja citrusa u cilju podizanja privrede ovog kraja. Pa su tako pisali:
“Kako vidimo kulturu južnog voća moramo forsirati iz dva glavna razloga:
- Gospodarskog
- Turističkog
Sa gospodarskog gledišta, da smanjimo uvoz tuđe robe, jer ćemo time dignuti vrijednost našega narodnog novca i doprinjeti ćemo boljitku cjeline i države.
Sa turističkog gledišta za to jer nije dosta sagraditi samo moderne hotele kakove poznaju turisti, koji k nama dolaze, već mi moramo dati strancu i u prirodi ono što on dobija u Italiji. Mi moramo našim krajevima dati oznaku suptropske, a po mogućnosti i tropske klime. Ovakav kolorit pojedinih naših krajeva zadržaće turiste kod nas dulje vremena, nego što će ga zadržati mrtva zgrada, pa ako hoćete i najmodernijeg hotela,” ( Tomo Dolovski : ” O važnosti kulture naranača na našem primorju”, “Glas Boke”, list za privredna i prosvjetna pitanja, br 15, Kotor, 4. Mart 1933.)
Gajenje ovih vrsta je bila i potreba i korist i zadovoljstvo. Stabla su se sadila prije svega zbog plodova koji su puni vitamina C, zatim i zbog finansijske koristi od prodaje ovih plodova, zbog hladovine koju ova stabla pružaju, zbog zadovoljstva da se u đardinu nalaze biljke koje se ne sreću u bliskom okruženju.
Najviše se gaje naranče, limuni i mandarine, ali ima i grejpfruta, citrona, gorkih naranača, a u novije vrijeme fortunele i limete.
Postoji niz sorti naranača, mandarina, limuna koji se gaje te tako imamo tzv „domaću“ naranču, vašingtonku, crvenu, gorku,… Imamo limunove mjesečare, rane i kasne, mandarine unšiu i klementine,…
Velika količina naranača i limuna i drugih agruma, inspirisalo je naše bake da prave džemove, sokove, slatka, kolače. Naročito se zahvalna pokazala naranča od koje se prave i sokovi i džemovi, razne torte i kolači, a posebnu poslasticu predstavljaju “arancini” tj ušećerena kora od naranče. Često se džem ili sok pravi od plodova naranče zajedno sa korom koja daje jedan specifičan ukus i miris. Od zelenih, nezrelih mandarina pravio se poseban liker čija intenzivno zelena boja je privlačila poglede.
