Autori: Đorđe i Radmila Ćapin, arheolozi
“Protokol naroda Zubačkog bataleona” je rukopis, iscrpni istorijski dokument, izvor prvog reda sa spiskom vojnika i familija, kao i podacima o organizaciji Zubačkog bataljona glavne hercegovačke vojske iz vremena Hercegovačkog ustanka protiv Turaka 1875-1878. godine. Sastavio ga je Bosanac Risto Bogićević, kruševički učitelj, a po formaciji pisar Zubačkog bataljona. Datuje se u početak 1876, ali zbog izostavljanja imena 25 od 27 boraca poginulih između 1875-1877, a upisanih imena onih boraca, koji su se nalazili u bataljonu u trenutku sastavljanja dokumenta, moguće je da je ovo jedan od zadnjih prepisa iz 1877-1878. godine. Hercegnovskom muzeju ga je poklonio 1950. godine Vojin Tomašević iz Svrčuga, unuk serdara Toma Tomaševića, komandira Zubačkog bataljona.
Protokol naroda Zubačkog bataleona je napisan krasnopisnom ćirilicom, na debljem papiru formata 35х25 cm. Ima 49 strana, a sadrži 1500 imena. U osnovi se sastoji iz dvije zasebne cjeline.
Prva cjelina je pod naslovom “Protokol Naroda Zubačkog Bataleona Poredu familije i čeljad Koi primaju žito Spisao i uredijo Risto Bogićević Kruševački učitelj”. Na 21-oj strani dat je spisak domaćina onih familija Zubaca, Korjenića, Kruševica i Sutorine koje su imale biljete za žito i preko njih ostvarivale pomoć u žitu (kukuruzu). Pored imena i prezimena domaćina upisan je broj glava u domaćinstvu i broj vojnika iz tog domaćinstva koji su bili pripadnici bataljona. Ispred svakog imena domaćina upisan je četvorocifreni broj biljeta. Cio spisak u originalu je podijeljen na tri poglavlja, “Prepis sutorinskog naroda i voinika”, “Kruševičke biljete i familije” i “Protokol naroda Zubačkog”.
Druga cjelina je pod naslovom “Ovisu biljeti bili Pod Komandom Toma Đurova Tomaševića Komandira Sutorinskog Kruševičkog Zubačkog Korjenićkog”. Na 26 strana je dat spisak imena i prezimena starješina i vojnika po osnovnim jedinicama. Nedostaju dva lista dokumenta na kojima su bila imena ustanika iz Korjenićke stotine. Bataljon se dijelio na stotine, vodove i desetine. Od činova u bataljonu su bili – vojvoda, batalion-komandir, potkomandir, oficir, barjaktar i vodnik. Bataljon je bio sastavljen od osam stotina (četa) – četiri zubačke, jedne sutorinske, dvije kruševičke i jedne korjenićke. Korjenićka je u svom sastavu imala vjerovatno pet, a ostale po četiri voda. Prema spisku u bataljonu je bilo ukupno oko 827 vojnika.
Dokument svjedoči da se ustanička, višeteritorijalna i višeplemenska jedinica, koja je oformljena od boraca sa Zubaca, Kruševica, iz Korjenića i Sutorine, zvala Zubački bataleon dok je Vojna uprava kao i zvanična crnogorska vlast koristila isključivo naziv Zubačka vojska. Od 16 bataljona glavne hercegovačke vojske koja je formirana u proljeće 1876. godine, sačuvan je jedino kompletan spisak Zubačkog bataljona u kome su navedena imena i prezimena starješinskog i vojničkog sastava, dok su za tri bataljona sačuvani nepotpuni spiskovi starješina, a za 12 nema nikakvih podataka.
Dokument je dragocjeni primarni svjedok jednog istorijskog događaja i perioda. Formalno je spisak imena i prezimena jedne ustaničke jedinice iz vremena Hercegovačkog ustanka 1875-1878. godine i popis domaćinstava i porodica pripadnika Zubačkog bataljona. Kao vojnoistorijski dokument prikazuje organizaciono-formacijsku strukturu Zubačkog bataljona koja je bila u potpunosti u duhu preporuka i naređenja Vojne uprave o organzaciji ustaničke vojske i u svemu je odgovarala aktuelnom sistemu organizacije crnogorske vojske.
U širem istorijskom kontekstu Hercegovački ustanak je veliki narodni pokret srpskog naroda u istočnoj Hecegovini protiv Otomanske imperije, koji se proširio na Bosansku krajinu, Posavinu i zapadne predjele Raške oblasti radi zbacivanja turske vlasti u Hercegovini i prisajedinjenja knjaževinama Srbiji i Crnoj Gori. Obje knjaževine su od početka dobrovoljcima i oružjem podržale ustanike, da bi godinu dana kasnije ušle u rat, što je dovelo do nastanka diplomatski nazvane Velike istočne krize. U to vrijeme Crna Gora nigdje nije priznavana ni kao vazalna ni kao nezavisna država. Međutim u samoj Crnoj Gori, vremenom je stvorena praksa da se smatrala i oglašavala kao nezavisna od Turaka, što je Porta trpjela, ali nije priznavala. Hercegovački ustanak je završen Sanstefanskim mirom, koji je nešto kasnije korigovan Berlinskim kongresom 1878. na kome su obje države dobile nezavisnost i teritorijalna proširenja, dok je Bosna i Hercegovina de jure ostala u sastavu Otomanske imperije, a faktički je okupirana od strane Austrougarske.
U antropološkom smislu Protokol je značajan, jer pruža podatke o naseljima i stanovništvu podorjenskog kraja u određenom vremenu, kao i način organizovanja jedne domaće institucije.
Protokol je detaljno obradio i objavio Rajko Pantov Vukašinović u knjizi “Protokol naroda Zubačkog bataleona iz Hercegovačkog ustanka 1875-1878”, Trebinje 2002.
Stavljen je pod zaštitu 1962. godine, a u procesu revalorizacije kulturne baštine Crne Gore predloženo je da se kategorizuje kao kulturno dobro od međunarodnog značaja.
