Autori: arheolozi Radmila i Đorđe Ćapin
Grad je podigao potomak i nasljednik Nemanjića, kralj Stefan Tvrtko I Kotromanić 1382. g. u privredno snažnoj župi Dračevici u zemlji Travuniji nazvavši ga Sveti Stefan. Ime je rijetko korišćeno, u Dubrovačkom arhivu zabilježeno je kao villa Sancti Stefani, a vremenom češće su korišćena imena kao Novi, Castrum Novum, Castelnuovo, Erceg-Novi. Nakon smrti kralja 1391. grad pripada sinovcu poznatog vojskovođe Vlatka Vukovića iz bratstva Kosača, humskom velikom vojvodi Sandalju Hraniću od 1395. do 1435. kada ga preuzima Herceg od svetog Save Stjepan Vukčić Kosača koji njime vlada do 1466. g. Nasljeđuje ga sin Vlatko i upravlja njime do 1482. kada ga osvajaju Turci. Na 10 mjeseci 1538-1539. grad preotima udružena hrišćanska vojska i njime upravljaju Španci, a zatim ga ponovo osvajaju Turci. Mlečani ga zauzimaju 1687. g. i drže do 1797. kada potpada pod vlast Austrije do Napoleonovih osvajanja 1806. g. Na kratko je prešao pod rusku upravu da bi 1807. mirom u Tilzitu cijela Boka ponovo pripala Francuzima. Austrijska vojska dolazi u grad 1814. g. i ostaje do završetka Prvog svjetskog rata 1918. kao Austro-Ugarska monarhija (od 1867.)
Istorijski i arhitektonski razvoj grada prati se kroz arhivsku građu, prije svega arhiva u Herceg-Novom, Dubrovniku, Kotoru, Veneciji, Beču (turski izvori nisu detaljno obrađivani), ljetopise, putopise, umjetničke gravire, crteže, vojno-špijunske planove. Kralj Tvrtko je podigao grad na jednom uzvišenju (do 85 mnm) na ulazu u zaliv na vojno-strateški dobro odabranom mjestu, po mišljenju istoričara iz privredno-političkih razloga, radi zaštite trga za prodaju soli i solane u Sutorini. Odabrano mjesto pruža i mogućnost za podizanje luke (luka Dračevica se u nekim izvorima pominje još 1371. g), te stvaranje sopstvene flote. Veličina, oblik i izgled grada nije utvrđen. Neki autori spekulišu da je i pored obimnih priprema vjerovatno improvizovan od drveta, jer je gradnja navodno trajala samo 8 mjeseci. U literaturi se uglavnom navodi da je gradnja započeta u maju mjesecu 1382. godine, a zbog burnih negativnih reakcija i ugroženih povlastica i interesa Dubrovnika kralj Tvrtko poveljom izdatoj Dubrovačkoj Republici 2. decembra ukida trg za prodaju soli, mada u stvarnosti trg i dalje funkcioniše. Takođe ništa se ne zna o izgledu i eventualnim radovima u vrijeme Sandalja Hranića. Za vrijeme Stefana Vukčića Kosače grad i podgrađe se razvijaju, zna se da je podignuta fabrika čoje, zanatske radionice, da postoji gradska kancelarija i arhiva koja nije sačuvana. U gradu je njegova rezidencija, radi se na utvrđivanju grada, ali obim radova na fortifikacijama nije poznat. U vrijeme njegovog nasljednika Vlatka započeta je crkva sv. Stefana 1473-1475. čija je gradnja prekinuta. Takođe se zna da za vrijeme Vlatka postoje dvije tvrđave: donja koju je Vlatko pod opsadom bez velikih borbi predao Turcima u decembru 1481. g. i gornja koja je još narednih mjesec dana odolijevala napadima. Pitanje je da li se ovdje radi o odnosu objekata na mjestu Kanli kule i Forte mare ili o objektima na mjestu tvrđave Španjola na brdu iznad i Kani kule. Razaranja, gradnji i dogradnji je bilo za vrijeme turske, mletačke i austrougarske vlasti.
Iz sačuvanih dokumenata poznato je da su obimnije gradnje turskog perioda (1482-1687) bile 1493/4. rad na fortifikacijama i 1508. kada je možda izgrađena jedna tvrđava i rađeno je na utrđivanju, opravkama i izradi palisada. Između ovih je bilo i manjih intervencija kao 1501. opravka jednog kastela. Radovi su izvođeni i 1511-1518. podizanje jednog kastela, izgradnja pristaništa; 1524. opravka rupa i oštećenja u zidinama; 1537. rad na utvrđivanju i civilnim zgradama; 1538/9 Španci su radili na fortifikacijama Donjeg grada, a njima se pripisuje i početak izgradnje tvrđave Španjola; 1539. nakon ponovnog zauzeća grada Turci popravljaju razrušene bedeme; 1551. izgrađeni su tvrđavski pojasevi; oko 1564. nakon zemljotresa iz 1563. izgrađeno je nekoliko artiljerijskih platformi što je podrazumijevalo i proširenje mjesta na zidinama, obnovljene su fortifikacije, džamija; 1609. nakon zemljotresa iz 1608. obnavljaju se tvrđave; 1620. izvode se manji radovi; 1632. posle dva razorna potresa dovode se u red bastioni i mjesta za postavljanje topova, izgrađen je jedan bastion visok 6 koraka; 1663. se dogodila velika eksplozija baruta; 1667. nakon zemljotresa restauriraju se tvrđave, obnavlja se grad.
Venecijanski period (1687-1797) započeo je velikim razaranjem tokom osvajanja. Sa gravira i opisa borbi zna se za eksploziju barutane u tvrđavi Forte mare, oštećenja temelja i zidova gradskog perimetra, pukotine i obrušavanja, stare pukotine na Kanli kuli i pokušaj miniranja iste, pukotine istočno od Citadele i najviše oštećeni dio bedema od kule sv. Jeronima do Peraških vrata kao i srušeni zid kod Peraških vrata. Najobimniji radovi na obnovi izvedeni su na istočnoj strani grada. Obnovljeni su i ojačani djelovi Kanli kule, gornji djelovi tvrđave Forte mare, a vjerovatno i Citadela. Početkom 18. vijeka započeta je izgradnja novog fortifikacionog pojasa u unutrašnjosti pravca Peraška vrata – Kanli kula.
Osnovni, danas sačuvani plan grada je nepravilni pravougaonik, koji se sastoji iz tri dijela: na sjeveru Kanli kula (Kanli kula je naziv poznat od turskog putopisca Evlije Čelebije koji je posjetio grad 1664. godine), srednji odnosno viši i donji, niži grad sa tvrđavom Forte mare. Na planovima iz mletačkog perioda sa njihovim nazivima od kojih su se neki sačuvali do danas, konstatuju se dvije tvrđave, na sjevernoj strani kopnena Kanli kula (Stara kula gornjeg grada – Castello vecchio, kastel, Gornja kula, Fortezza da sopra, Citadella, Castello Sulimanega) i na jugozapadnoj morska tvrđava Forte mare (Abaz pašina kula, rocca-tvrđavica, kula, kastel), između njih je zapadna potkovičasta kula (torion), Vrata od grada (Kopnena vrata) i Vrata od mora. Na južnoj najisturenijoj tački bastion na moru odnosno Citadela (Mezzaluna), na jugoistočnoj i istočnoj strani jedna kružna (Kula sv. Ante, torre) i četiri poligonalne kule, Peraška vrata u starijim izvorima nazvana Trnovica i kula-bastion sv. Jeronima ili Rondella (Kula gornjeg grada, torrione). Kao stari zidovi navodi se dio u Kanli kuli, zapadni dio poprečnog bedema između srednjeg (Citta alta) i donjeg dijela grada (Citta bassa), kao i napušteni zidovi u jugoistočnom i istočnom dijelu izvan ucrtanih bedema.
U okviru Kanli kule je 1965. izgrađena ljetnja pozornica koja je bez rušenja postojećih ostataka zidova uklopljena u ambijent. Prije toga su izvršena sondažna zaštitna arheološka istraživanja na lokacijama gdje je projektovana scena i gledalište. Otkriveni su temelji i zidovi nekih manjih građevina i fragmenti zidova i temelja jednog većeg poprečnog zida koji je tvrđavu dijelio na dva nivoa. Od pokretnog arheološkog materijala otkriveni su fragmenti željeznih oklopa, željezna i kamena đulad raznih kalibara, fragmenti kalupa za izradu đuladi, mnoštvo keramike, novca i dr. Materijal je bio izložen u u samoj kuli, a nestao je prije zemljotresa. Izvještaj i tehnička dokumentacija sa ovih istraživanja nisu sačuvani. Nakon zemljotresa ljetnja pozornica je rekonstruisana, kada je došlo do neadekvatnog rušenja zidova i dogradnji novih arhitektonskih elemenata. I ovom prilikom u sklopu zaštite graditeljskog nasljeđa kulturno istorijskog karaktera vršena su zaštitna arheološka istraživanja od strane Arheološke zbirke SR Crne Gore. U objavljenom šturom Izvještaju navodi se da je istražen ograničeni prostor sa 4 sonde. U sondi postavljenoj u sjeverozapadnom uglu utvrđenja otkrivena je keramika 17-18. vijeka i malterni pod koji je na osnovu srebrnog dinara iz 1626. datovan u 17. vijek. U sondi postavljenoj u istočnom dijelu utvrđenja osim srušenih zidova kule otkriven je zatvoren sloj sa većom količinom grube keramike starijom od turskog građevinskog opusa na tvrđavi tj. iz vremena prije početka 16. vijeka. U trećoj sondi je bio recentni materijal, a četvrta je bila u cisterni-bunaru.
Za sada, neki autori pretpostavljaju da je najstariji dio zida iz 14-15. vijeka u podnožju tvrđave Forte mare kod jugoistočnog ugla i visoko stepenište sa ulaznim presvođenim vratima sa istočne strane. Prema objavljenim kritikama, rekonstrukcija i sanacija objekta Forte mare nakon zemljotresa 1979. g. je neprimjerena zbog primjene principa srodnog opusa kojom su graditeljske faze tretirane uniformno. Tada je i propuštena prilika da se izvrše adekvatna detaljna arhitektonska stilsko-hronološka istraživanja. Vršena su neka arheološka istraživanja o kojima nema nikakve dokumentacije.
Unutar jezgra Starog grada nakon zemljotresa su vršena arheološka istraživanja na gornjem Trgu hercega Stjepana (Belavista) i donjem Trgu Mića Pavlovića od strane Zavičajnog muzeja Herceg-Novi. Na gornjem trgu su otvorene dvije sonde kod sjeverozapadnog i jugozapadnog ugla crkve Svetog Arhangela Mihaila. Otkriveni su zidovi nekih objekata, ostaci skeleta i neidentifikovan pokretni arheološki materijal. Na donjem trgu su otvorene 3 sonde; sonda br. 3 između crkve sv. Jeronima i zvonika gdje je pronađeno 6 zidova i grobovi, materijal iz sonde je opredijeljen od 15. vijeka do savremenog doba; u sondi br. 4 jugoistočno od crkve je otkriven jedan zid; u sondi br. 5 na sjevernoj strani trga je otkriven bazen i jedna prostorija ispod koje je nađen sistem hipokausta. Tehnički snimci i izvještaj sa ovih istraživanja su stručno skoro neupotrebljivi.
Krajem 2006. i početkom 2007. godine stručnjaci JU Muzej i Galerija Herceg-Novi su pratili čišćenje deponije na prostoru ispod Trga Mića Pavlovića koje je organizovala Slovenska alijansa tokom procesa obnove zgrade mletačke bolnice odnosno austrougarske kasarne. Tom prilikom je otkrivena šetnica uz poprečni bedem ispod zvonika, nekoliko zidova, nešto fragmenata keramike i dio poligonalne kule ispod zgrade bolnice. Zabilježene su osnovne mjere i karakteristike tehnike i slojeva izgradnje vidljivog djela bedema. Zvonik tom prilikom i u toj fazi nije mogao biti hronološki riješen niti sagledan njegov odnos prema bedemu tj. da li je, jedna od pretpostavki, prvobitno bio dio fortifikacionog sistema (što bi se moglo zaključiti prema nekim gravirama).
Arheološka istraživanja na ovom mikrolokalitetu od 2007. je sprovodio Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor sa Polimskim muzejem iz Berana. Nemamo podataka koliko je kampanja bilo, nikakvu informaciju o rezultatima, niti su terenska dokumentacija i pokretni arheološki nalazi dostavljeni administrativno nadležnom muzeju u Herceg-Novom.
Maja 2007. godine u toku provođenja interventnih mjera za poboljšanje vodosnabdjevanja Herceg-Novog otkriven je dio istočnog bedema između poligonalnih kula kod Tonsatija, koji je presječen izgradnjom puta Herceg-Novi – Meljine. Stručnjaci JU Muzej i Galerija su propratili radove, uradili Izvještaj, fotografisali i tehnički snimili situaciju. Tada je utvrđeno da je širina zida od 2,50 – 2,70 m kakav je i dio poprečnog bedema sa šetnicom kod zvonika, da je rađen od pritesanog kamena sa bijelim krečnim malterom sastavljenim od pijeska veće granulacije, šodera i grudvi kreča.
2007-2009. vršena su arhitektonska istraživanja i analize na zapadnim gradskim vratima (Tora) i osmougaonoj kuli sa satom iznad vrata u procesu izrade projekta njihove restauracije od strane Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture Kotor na inicijativu Agencije za izgradnju i razvoj Herceg-Novi. I dalje ostaje otvoreno pitanje vremena izgradnje zapadnog gradskog zida i kapije. Neki autori smatraju da su zapadna i istočna vrata iz turskog perioda. Prema analizi, kula gradskog sata je nastala u dvije osnovne faze gradnje i nekoliko pregradnji unutar njih. Stariju fazu čini dio zapadnog zida sa prizemljem odbrambene kule i kapijom, a mlađa osmougaona kula je, prema natpisu iz 1856. g. Uzidani natpis na turskom pominje da je jaka kula podignuta 1667, ali je pretpostavka da se odnosi u stvari na njenu obnovu nakon razornog zemljotresa iste godine, pa je ta godina uzeta kao gornja granica izgradnje. Uočena je i sličnost u izgledu i konstrukciji portala proučavanih vrata sa zapadnim portalom Vrata od mora u smislu zajedničkih stilskih odlika što navodi na istovremenost nastanka. Zaključeno je da najstarije djelove kule gradskog sata predstavljaju gradska vrata nastala u vrijeme gradnje zapadnog gradskog odbrambenog zida, koji su prema nekim mišljenjima u cjelosti oformljeni 1551. godine. Rezultati arhitetonskih analiza su objavljeni. Organizatori nisu prihvatili predlog za izvođenje zaštitnog arheološkog istraživanja uporedo sa arhitektonskim.
Spolije su konstatovane na nekoliko mjesta u gradu: u istočnom zidu Kanli kule dva kamena sa natpisima na latinskom (jedan bi mogao biti kasnoantički); u dovratniku prolaza kod Forte mare kameni kvadar dim. 98x43x34 cm sa u plitkom reljefu izvedenom predstavom nekoliko krstova i heraldičkim znacima koji još nisu pročitani; kamena plastika (15. vijek) u luneti iznad ulaza u zvonik i u pižulu kod crkve sv. Jeronima.
Dosadašnja neznatna arheološka istraživanja Starog grada Herceg-Novog nisu dala materijalne dokaze o njegovoj urbanoj genezi i razvoju fortifikacione arhitekture. Postoje domišljanja da je grad dijelom podignut na nekoj antičkoj, kanoantičkoj građevini ili objektu iz 10. vijeka. Arheološka topografija okoline grada zasniva se na slučajnim ili nalazima prikupljenim tokom rekognosciranja. Nisu poznata dešavanja u ovom, dosta naseljenom prostoru tokom helenističkog perioda, zatim u vrijeme osvajanja od strane rimske vojske i stvaranja ilirskog limesa, u vrijeme podizanja rimskih naseobina (u Sutorini nađena opeka sa pečatom PANSIANA upućuje na 1. v.p.n.e. – 1. v.n.e.), nisu pouzdano utvrđene trase antičkih puteva, eventualni trajektni prelaz preko zaliva i s tim u vezi moguće postojanje neke stanice, kule stražare. Ne zna se lokacija pristaništa ili luke. Takođe, nisu materijalno potkrijepljena i dovoljno poznata dešavanja tokom kasne antike, ranog i razvijenog srednjeg vijeka. Horizontalna stratigrafija naselja se samo naslućuje. Prilikom sanacije i obnove grada propuštena je prilika da se detaljno arhitektonski i arheološki istraži, a naročito površine koje su sada teško dostupne.
Postoje indicije da je Tvrtko podizanje grada pomno planirao i započeo nakon svog krunisanja u Mileševi. Da mu je namijenio vrlo važnu ulogu svjedoči i to kome ga je posvetio, pod čiju zaštitu ga je stavio i ime koje mu je dao – Sveti Stefan po arhiđakonu Stefanu prvomučeniku, patronu zaštitniku i krsnoj slavi Nemanjića. I sam Tvrtko je nakon krunisanja dodao ime Stefan u čast osnivača dinastije, kao tradicionalnu i simboličnu potrvdu prava da vlada. Ostaju otvorena pitanja izgleda i veličine tog prvog grada. Da li je podignut na dijelu nekih starijih temelja, da li je bio samo utvrđenje sa donžon kulom na mjestu gdje je današnja Kanli kula ili je obuhvatao i jedan fortifikacioni objekat na mjestu današnje Forte mare, da li je obuhvatao današnji perimetar Starog grada ili je od početka bio većih dimenzija od njega pružajući se do napuštenih zidova sa istočne strane. Za plan i izgled grada analogije se mogu naći na teritoriji kraljevine.
Arheološka istraživanja mogu nas približiti cilju – utvrđivanje apsolutne hronologije, vertikalne stratigrafije i relativne hronologije, izdvajanje kulturnih slojeva, utvrđivanje oblika, funkcija, arhitektonskih detalja, tehnika i graditeljskih faza odnosno utvrđivanje stratigrafije grada. Na osnovu rezultata i saznanja dobijenih ovim putem bili bi kvalitetniji arhitektonski i konzervatorski projekti u procesu zaštite. Graditeljsko nasljeđe Urbane cjeline Stari grad Herceg-Novi zaštićeno je 1966, 1988. g. i u Projektu revalorizacija kulturne baštine Crne Gore 2013. g. kada je izrađen Elaborat o revalorizaciji nepokretnog kulturnog dobra Urbana cjelina Stari grad Herceg-Novi, Zapadno i Istočno podgrađe.
O starom Herceg-Novom danas ima mnogo manje validnih i nespornih naučnih podataka, nego o bilo kom drugom gradu na istočnoj obali Jadrana. Herceg-Novi je u arheološkom i arhitektonskom smislu skoro nepoznat grad – urbs incognita. Najmlađi grad na istočnoj obali Jadrana, o kome bi se trebalo znati skoro sve, gradi svoj identitet i turističku ponudu na osnovu nagađanja, decenijama prepisuje iste nepouzdane tekstove i brojeći valove niz pučinu čeka neko bolje i pametnije vrijeme.
