Autor: Siniša Luković
Vlada Crne Gore usvojila je juče informaciju o donaciji male podmornice P-916 „Kupa“ Opštini Herceg Novi. Novske gradske vlasti su 24.marta od Ministarstva odbrane zatražile da im ustupi ovu podmornicu koju namjeravaju izložiti kao muzejski eksponat u centru grada, a smatraju da će im dobijanje podmornice pomoći i u kandidaturi Herceg Novog za Evropsku prijestonicu kulture 2021. godine. Sa tim zahtjevom, prvo se 9.septembra saglasilo Ministarstvo finansija, a juče je i Vlada dala „zeleno svjetlo“ da se podmornica preseli na neki od novskih trgova. Po Vladinoj odluci, Opština Herceg Novi platiće sve troškove pripreme sada prilično oronule podmornice kao muzejskog eksponata, te njenog transporta i postavljanja na mjesto u gradu gdje će „Kupa“ ubuduće biti izložena.
Sa izaganjem podmornice ne jednoj od javnih površina, grad pod Orjenom dobiće veoma zanimljivu novu turističku atrakciju kakvom se može podičiti samo malo mjesta u regionu.
Izlaganjem podmornice P-916 „Kupa“ Herceg Novi na simboličan način odaje i počast sopstvenoj značajnoj podmorničarskoj tradiciji koja datira još iz 1913 godine, kada je u Boku uplovila prva podmornica, austrougarska SMU-3.
Do kraja Prvog svjetskog rata, prvo na Rosama, a potom u Kumboru i Đenovićima razvila se velika i veoma značajna podmornička baza koje su tokom rata, osim austrougarskih, koristile i njemčake podmornice što su pripadale Sredozemnoj flotili njemačke Carske mornarice.
U zenitu ratnih operacije tokom 1917. godine, iz ovih baza po Jadranu i Mediteranu, djelovalo je skoro 30 podmornica koje su postuzale izvanredne uspjehe napadajući i potapajući ratne i trgovačke brodove Britanaca, Francuza, Italijana i ostalih saveznika.
Na hercegnovskoj rivijeri tada su boravile i neke od legendi svjetskog podmorničarstva, poput najistaknutijeg austrougarskog podmorničara Georga fon Trepa po čijem je životu kasnije u Holivudu snimljen Oskarom ovjenčani film „Moje pjesme, moji snovi“, ili Karla Denica koji je tokom Drugog svjetskog rata bio komandant njemačkih podmorničkih snaga, a potom i čitave Ratne mornarice, te je na kraju naslijedio i samog Adolfa Hitlera na mjestu vođe Trećeg rajha, nakon što je ovaj izvršio samoubistvo 30.aprila u Berlinu.
Sa novske rivijere je najveći dio rata djelovala i njemačka podmornica U-35, i dan-danas neprezvaziđena po svojim uspjesima jer je potopila 224 trgovačka broda sa skoro 540 hiljada tona nosivosti i oštetila još njih 9 sa ukupno 32.490 tona. Njome je komandovao najuspješniji podmorničar u istoriji, kapetan korvete Lotar Fon Arno de la Perijer, a čuvena je i po tome što je na njoj 1917 godine, snmljen privi u svijetu dokumnetarni film o pdmornicama – „Der Magische Gürtel” („Začarani krug“). Prvi i poslejdnii kadrovi tog filma koji prati borbenu patrolu U-35 u proljeće 1917, snimljeni su upravo u Boki i to najviše u Đenovćima i u Kumborskom tjesnacu. Scene iz tog filma jedni su od najranijih filmskih zapisa Boke Kotorske, a ovo ostvarenje kasnije je korišćeno i kao materijal za mnoge druge dokumentarne, nastavne ali i igrane filmove sa tematikom podmornica i ratovanja na moru, snimane u periodu do Drugog svjetskog rata u SAD i Velikoj Britaniji. U tim zemljama “Der Magische Gürtel” je prikazivan pod imenom “The Exploits of a German Submarine (U35) Operating in theMediterranean”, odnosno “The Log of the U-35”.
Pored navedenih, sa svjoim podmornicama tokom Prvog svjetskog rata sa hercegnovske rivijere u borbene misije isplovljavale su još neke od legendi svjetskog podmorničarstva poput Valtera Forstmana, Ota fon Hersimga, Maksa Valnetajnera, ali i austrougarski podmorničar Janko Kršnjavi, koji je kasnije postao i prvi komandant novostvorene Podmorničke flotile Krajevine Jugoslavije. Njene podmornice „Hrabri“. „Nebojša“, „Smeli“ i „Osvetnik“ tek su povremeno tokom tridesetih godina prošlog vijeka, navraćale u Kumbor jer je primat kao glavna baza podmornica Kraljevske mornarice Jugoslavije, u međuvremenu preuzeo Tivat. Tada se postepeno i gasi vremenski relativno krataka, ali događajima veoma bogata i značajna veza Hercveg Novog sa podmornicama, koja je potrajala od 1913 do izbijanja Drugog svjetskoig rata 1941 godine. Spomen na ta vremena i tu, našoj javnosti manje poznatu dimenziju istorije grada pod Orjenom, sada će simbolično predstavljati podmornica P-916 „Kupa“, jedna od tzv. džepnih podmornica klase „Una“.
Inače, bivša JRM imala je ukupno šest podmornica te klase od kojih se pet nakon raspada SFRJ zateklo u Crnoj Gori. Nakon ukidanja podmorničarstva u Mornarici bivše državne zajednice SCG, te podmornice su oglašene viškom i ponuđene na prodaju kao borbena plovila, ali na četiri tzv. povjerljiva tendera od maja 2007. do septembra 2008., za njih nisu nađeni kupci.. Male podmornice klase „Una“, izuzev P-915 „Vardar“ koja je u međuvremenu isječena u staro željezo, nakon toga su shodno inicijativi koju je 2009. objelodanio načelnik Generalštaba VCG admiral Dragan Samardžić, ponuđene Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji kao muzejski eksponati.
Slovenija i Srbija prihvatile su ponuđeni poklon, pa je tako podmornica P-913 „Soča“ 2011. iz Boke transportovana u Sloveniju i izložena u Muzeju vojaške zgodovine u Pivki gdje je jedan od najpopularnijih eksponata. Ministarstvu odbrane Srbije ustupljena je podmornica P-911 „Tisa“, ali onbo sa Udruženjem podmorničara iz Beograda još nije uspjelo da organizuje sve pojedinosti oko njenog transporta do Beograda. P-911 tako se i dalje nalazi u krugu vojnog objekta Pristan na Luštici gdje joj „društvo pravi“ i Opštini Herceg Novi juče zvanično ustupljena podmornica P-916. Njihova „sestra blizankinja“, podmornica P-912 „Una“ već par godina je muzejski eksponat u Zbirci pomorskog nasljeđa u nautičkom centru Porto Montenegro u Tivtu.
Po inicijativi Samardžića, P-916 je prvobitno bila ponuđena kao muzejski eksponat Hrvatskoj, ali je zvanični Zagreb odbio taj poklon, jer se Hrvatska drži zvaničnog političkog stava da toj državi, po načelima sukcesije SFRJ i činjenice da im je 1991. baza bila najčešće u toj republici, pripada najveći broj plovila nekadašnje Jugoslovenske Ratne mornarice. Hrvatska inače, već posjeduje jednu rekonstruisanu podmornicu ovog tipa, nekadašnju P-914 „Zeta“ a koja je u RM te države, svojevremeno dobila novu oznaku i ime P-01 „Velebit“. Ona je povučena iz operativne upotrebe i već godinama propada izvučena na obalu u krugu nekadašnje ratne luke Lora u Splitu, a postoji mogućnost da i „Velebit“ uskoro postane muzejski eksponat u Zagrebu.
Inače džepne podmornice tipa P-911 jedno su od najvećih dostignuća eks-jugoslovenske ratne brodogradnje. Građene u drugoj polovini 80-tih godina prošlog vijeka u Splitu, ove male i veoma tihe podmornice izuzetno se teško otkrivaju, što ih je člinilo idealnim za obavljanje osnovnog zadatka – da se neprimijećene prikradu neprijateljskim pomorskim bazama. Duge po 19,5 metara, deplasmana 90 tona, male podmornice tipa „Una“ bile su namjenski konstruisane i građene za polaganje manjih minskih polja u neprijateljskim vodama i prevoz podvodnih diverzanata do italijanske obale. Tokom njihove upotrebe u SFRJ i kasnije SRJ, nijedna od njih nikada nije bila otkrivena kao od strane domaćih snaga prilikom vježbi, tako ni od NATO mornarica tokom djelovanja tih podmornica na Jadranu.
Fotografije iz privatne zbirke autora teksta
