Autor: Vuk Čvoro, diplomirani inženjer arhitekture
Arhitekta ne mora biti urbanista ali URBANISTA MORA BITI ARHITEKTA
Jedna od famoznih izjava čuvenog profesora Božidara Milića čija istinitost i ljepota mi je, iako je nebrojano puta ponovio tokom studija u Podgorici, ušla u uvo i doprla do mozga prvi put kad sam je čuo na predavanju. Zbog toga je i ja ovdje želim istaći, jer dobre stvari valja ponavljati.
Naravno, postoji još jedan uslov da bi arhitekta mogao da bude urbanista – mora biti sijed!
Iako nosi najveće zasluge za usmjerenje razvoja nekog prostora, arhitekta-urbanista ne radi ništa sam, već uz pomoć ljudi čije je potrebe sposoban da prepozna u prostoru u kojem žive i proizvede projekciju tih potreba u budućnost, stvarajući uslove za lijep i komforan život. Posmatrajući ljude i njihove potrebe, koje se ogledaju u djelatnostima koje obavljaju, urbanista sprovodi organizaciju i sistematizaciju korisnog prostora vodeći računa o očuvanju održivosti prirode.
Privilegija da se 1950-ih i 1960-ih godina ovim pitanjima u Herceg Novom pozabavi jedan od velikana jugoslovenske moderne arhitekture i urbanizma Nikola Dobrović „natjerala“ me je da napišem ovaj tekst ne bi li i sebi i drugima dokazao da nije slučajno da ovaj grad smatram izuzetnim potencijalom.
Nikola Dobrović
Iako su ga studije prvo navele u Budimpeštu 1915. godine, pa ih je, poslije Prvog svjetskog rata, nastavio i završio u Pragu 1923. godine, gdje je i ostao da radi neko vrijeme, Dobroviću je ipak više odgovarala mediteranska klima pa je stalno utočište od 1934. godine našao u Lapadu kod Dubrovnika gdje i nastaju djela koja su obilježila njegovu karijeru: Spomenik Viktoru Diku na ostrvu Lopud, Hotel Grand, takođe na ostrvu Lopud, vila Naprstek u uvali Srebrno kraj Dubrovnika, vila Vesna na ostrvu Lopud, kao i ostali projekti u istom regionu. Posmatrajući detalje tih objekata, koji počivaju na Dobrovićevoj ideologiji pomirenja tradicije sa modernom, možemo uočiti karakteristike njegovog arhitektonskog izraza koje djele i objekti koje je projektovao u Herceg Novom kao komšijskom gradu Dubrovnika.
Ovdje se prije svega misli na arhitektoniku i materijalizaciju objekata, ali i na uklopljenost objekta u ambijent lokacije, bila to gradska sredina ili ruralni pejzaž. Prepoznavanje i očuvanje karaktera ambijenta bila je i do kraja njegovog stvaralačkog opusa ostala bitna smjernica u Dobrovićevom radu.
Detalj ambijenta vile Vesna na Lopudu kod Dubrovnika za koju je N. Dobrović radio projekat 1939. godine.
Kuća se nalazi na padini, orijentisana prema moru i uklopljena u primorski ambijent sa materijalizacijom i elementima karakterističnim za Dobrovićev arhitektonsti izraz.
Vjerovatno je momenat kad se Dobrović uključio u pitanje organizacije savremenog grada Herceg Novog bio kada se pokrenuo razvoj zdravstvenog turizma u Igalu, sredinom XX vijeka.
Jedan od ljudi najzaslužnijih što je Igalo, od nekadašnjeg beznačajnog primorskog naselja u najzapadnijem kutku Bokokotorskog zaliva, preraslo u najveći i najpoznatiji centar za multidisciplinarnu rehabilitaciju, fizikalnu i preventivnu medicinu, talasoterapiju i evropsko banjsko-klimatsko lječilište Mediterana, bio je Primarijus Dr Svetozar Živojnović, koji se nosio sa svim teškoćama u radu na osposobljavanju lječilišta u Igalu, počevši od njegovog osnivanja Odlukom Narodne skupštine Crne Gore 1949. godine. Pored razvoja lječilišta dr Svetozar Živojnović se posvetio i programima daljnje izgradnje i organizacije samog naselja Igalo, sa medicinskog i urbanističko-arhitektonskog aspekta, predviđajući već tada da će se Igalo razviti u zdravstveni centar međunarodnog karaktera.
Nagli razvoj lječilišta stvorio je uslove da se počne razmišljati o izradi regulacionog urbanističkog plana za uži i širi rejon, odnosno cijelo naselje Igala. Kao odličan poznavalac problematike naselja i njegove buduće namjene kao zdravstvenog centra, ali i svojevrstan projektant bolničkih kompleksa, više puta nagrađivan na takmičenjima (Banovinska bolnica u Splitu 1930. i bolnica u Zagrebu iz 1931. godine) Nikola Dobrović učinio se kao idealan za angažman na ovim poslovima. Naime, Dr Svetozar Živojnović i akademik Nikola Dobrović su sticajem okolnosti bili u rodbinskom odnosu i prijatelji još od djetinjstva, što je Dobroviću pomoglo da laške donese odluku i prihvati ovaj posao.
Tako Dobrović, koji je od 1945. godine glavni arhitekta grada Beograda na čelu Urbanističkog zavoda Beograda, a od nešto kasnije i na dužnosti redovnog profesora za urbanizam na Arhitektonskom fakultetu Tehničke visoke škole u Beogradu, 1951. godine izrađuje Direktivni uranistički plan za uređenje i izgradnju Igala kao zdravstvenog centra i turističkog mjesta. Projektom je izvršena najcjelishodnija urbanistička obrada igalskih terena, čime su dati potrebni uslovi za realizaciju postavljenog programa izgradnje i organizacije specijalne zdravstvene ustanove. Kasnije je ovaj projekat razrađen i usklađen sa stečenim iskustvima i ukazanim novim potrebama, a konačan oblik je dobio 1961. godine kao sekcija Glavnog projekta urbanističkog uređenja hercegnovske opštine i predloženim rješenjima ovog plana su se u najvećoj mjeri zadovoljavale potrebe pravilnog i perspektivnog razvoja, kako zdravstvenog lječilišta tako i čitavog naselja Igalo.
Crtež urbanističkog plana profesora Nikole Dobrovića za naselje Igalo iz 1961. godine
Ipak prilika da grad dobije pravo urbanističko usmjerenje u ovom dijelu grada kaska. Projekti prof. Dobrovića više su puta, kroz duži vremenski period, bili izloženi u Herceg Novom, o njima se vodila opšta javna rasprava i oni su više puta prilagođavani ali nikad i zvanično usvojeni. Organi Opštine su iz nekog razloga uporno izbjegavali da ozakone ovu dokumentaciju što je na kraju rezultiralo da Nikola Dobrović odustane od dalje saradnje na urbanizaciji Igala.
Poslije svega, umjesto da se njegov projekat ozakoni, Skupština opštine Herceg Novi pristupila je 1966.godine izradi novog projektnog programa za urbanistički plan koji je obuhvatio teritoriju Igala, do Meljina, podjeljenog u tri posebna segmenta i razradu plana povjerila trojici arhitekata, umjesto jedinstvenog urbanističkog rješenja.
Još jedan interesantan podatak je da je prof. Dobrović izradio i idejni projekat II faze razvoja Instituta sa 520 postelja, na osnovu programskog studija za dalji razvoj lječilišta koji je sačinio dr Živojnović 1959. godine. Međutim, prilikom izrade programa i projekta objekta II faze Instituta 1982. godine, ovaj predlog dr Živojnovića je zanemaren i izgrađen je novi objekat Instituta na osnovu drugačije programske koncepcije.
Ipak, i pored ovih projekata koji su ostajali na papiru, prof. Dobrović je uspio da realizuje neke koji su se nalazili u okviru urbanističkih planova rađenih za Herceg Novi. Jedan od njih je objekat francuske kablovske telefonske centrale adaptiran u Dječije odjeljenje Zavoda za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju „Dr Simo Milošević“, za koji je arhitekta radio projekat 1964. godine.
Stavljajući se u situaciju da prvi put posmatram taj objekat, i da nisam upoznat sa tim da je proizašao iz nekog drugog, potpuno različite namjene, nikada ne bih pomislio da se radi o adaptaciji i dogradnji, već o cjelovitom objektu koji je nastao ni iz čega. Ovo nam samo govori koliko je prof. Nikola Dobrović, pored izvrsnog poznavanja urbanizma, bio izuzetno vješt projektant.
Svaki detalj na ovom objektu djeluje sam za sebe ali i kao savršeni dio skladne cjeline. Iako u suštini nezgrapan, razbijenost forme kroz oblik i materijalizaciju, čini ovaj objekat laganim i razigranim, interesantnim za oko i zanimljivim za boravak. Igra na fasadi, ritam vertikanih elemenata koji se ponavljaju kao da idu u nedogled, ono što mene najviše asocira na dirke harminike ili klavira, može nam nagovjestiti da se ovdje radi o potezima Nikole Dobrovića. Neke od ovih detalja kao da sam već negdje gledao, na nekom drugom mjestu u gradu… Ah, daa. Gradska pošta! Još jedno remek djelo istog arhitekte. Možda čak i reprezentativnije, jer, ne zaboravimo, Dječije odjeljenje je nadograđen objekat, ne potpuna sloboda od samog starta.
Objekat Dječijeg odjeljenja Zavoda za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju „Dr Simo Milošević“, za koji je arhitekta radio projekat 1964. godine – skladnost detalja i njihove uklopljenosti u cjelovitost objekta postaje prepoznatljiv izražaj Nikole Dobrovića kao i razbijena volumetrija masivnog objektanaglašena kroz upotrebu različite autohtone materijalizacije
Nepoznato je zbog čega je, u kom obimu i kada prof. Nikola Dobrović urbanistički obrađivao centralnu zonu grada Herceg Novog. Trenutno se zna samo za jedan crtež koji je ostavio iza sebe, izometriju centralne zone gdje se vide i objekti koje je on projektovao u toj zoni. Pretpostavljam da je u trenutku nadahnuća, dok se bavio projektovanjem Pošte i stambeno-poslovnog objekta u nastavku opštine – „Arene“, htio prikazati potencijalni razvoj i viziju za ovaj dio grada kroz jedan prostorni prikaz gledano sa mora, iznad Škvera na Zapadno podgrađe Starog grada.
Na crtežu vidimo da je na mjestu današnja Dvorane Park nešto drugačija hala vjerovatno iste namjene, a uz nju, u parku Boke, još jedan visočiji objekat pored kojeg je i dalje hotel Boka, srušen nakon zemljotresa. Čudno je da Gradske kafane nema! Umjesto nje je veliki istureni vidikovac, nasjeo na objekat koji nikada nije sagrađen. Sa vidikovca dalje vodi most do panoramskog lifta koji vertikalno dominira na planu.
Lift sa Dobrovićeve izometrije poslužio je kao inicijator ideje za raspis konkursa za izradu idejnog rješenja panoramskog lifta u Zapadnom podgrađu koji se nedavno održao i na kojem sam imao priliku da učestvujem. Pozicija lifta koji je raspisan na konkursu ipak nije identična kao na Dobrovićevom crtežu, već je ona data na drugom mjestu, ispod Dvorane Park.Logično je da novi lift nije pozicioniran na istom mjestu gdje to naznačio Dobrović, jer se na toj poziciji i dan danas nalazi još jedan vrijedan istorisjki objekat Gradske kafane. Ovaj projekat je naišao na mnoge polemike kod stanovnika Herceg Novog, prije svega radi toga što se nalazi u blizini Starog grada i pripada samom centru grada. Urbanistički gledano jako je bitno grad povezivati po vertikali, a ovim rješenjem pored povezanosti grad dobija na senzaciji i atraktivnosti što je i za očekivati da se desi u XXI vijeku! Šetalište i Škver jesu povezani sa centrom grada, odnosno glavnim gradskim trgom Nikole Đurkovića, ali ovaj dio oko Dvorane Park, parka Boke, Sv. Antuna ostaje odsječen i aktivacijom ove vertikalne veze sa šetalištem, koja se dalje može nastaviti stepeništem ka sadašnjom glavnom autobuskom stanicom, olakšao bi umnogome kretanje i cirkulaciju pješaka kroz grad, a time vjerovatno i smanjio potrebu za kolskim saobraćajem.
Najbolja strana ove Dobrovićeve vizije za centar grada je sigurno saobraćajna regulacija. On spušta saobraćajnicu ispod opštine dalje ka obali sve do šetališta gdje se jedan krak ulice odvaja i spaja na saobraćajnicu koja se i danas nalazi ispod parka Boke. Na ovaj način saobraćaj kroz centar grada danas bi sigurno bio rasterećeniji i ne bi zavisio samo od jedne ulice.
Izometrija centralnog dijela Herceg Novog koja prikazuje viziju ovog dijela grada arhitekte Nikole Dobrovića – rješenje vertikalnog panoramskog lifta koje sam predao na nedavno organizovanom konkursu, proizašao iz urbanističkog koncepta Nikole Dobrovića
Pošta u Herceg Novom sadrži iste one elemente koje susrećemo i na objektu Dječijeg odjeljenja u Igalu. Forma proizilazi iz konstruktivnog sklopa usaglašenog sa fukcionalnom dispozicijom, što je tipičan izraz moderne internacionalnog stila, koji je Dobrović mogao da iskusi još dosta ranije, boraveći i radeći u Pragu nakon završetka studija. Razbijenost forme i segmentisanje volumena objekta ne narušava njegovo jedinstvo jer je sve u harmoničnim odnosima i umjerenosti. Prozori su ponovo kontinualni u vidu harmonike na fasadi i naglašavaju spolja ono što se dešava unutra – pozicije stepeništa, većih radnih prostora, koridora i ostalog. Materijalizacija u oblucima i bijeloj fasadi postaje tipičan izraz ovog arhitekte koji na taj način odlično vrši interakciju sa okolinom, naglašavajući da arhitektura koju kreira pripada moderni, ali je isto i odraz konkretne lokacije.
Objekat Pošte koji se sa svim svojim elementima može dovesti u blisku povezanost za Dječijim odjeljenjem u Igalu.Dinamičan, nesvakidašnji objekat razigranih fasada koji se savršeno uklopio u zeleni ambijent centra grada
Profesor Nikola Dobrović je u vrijeme kada je bio aktivan u Herceg Novom zagovarao ideju gradnje velikih garaža. Garaža od po 1000 i više vozila. Vjerovao je da će tokom vremena Herceg Novi doći u momenat kada će toliki broj parking prostora biti nudža, a ne luksuz, kako su tada mislile opštinske vlasti. Naravno, do realizacije ovakvih projekata nije došlo i sada, poslije 50 godina, Herceg Novi ima ogromne probleme sa saobraćajem i parking prostorom.
Problem je uvijek najlakše rješiti inicijalno, dobrom postavkom ili pripremom. Svakim daljim odlaganjem i zanemarivanjem on se više uvećava podsredstvom pojačanja efekata koji su ga izazvali. Zanemarivanjem planova koje je za Herceg Novi uradio prof. Nikola Dobrović grad ne bi sebi učinio toliku štetu da je proizveo neke druge planove, bazirane na viziji razvoja nekog dijela grada. Tadašnji plan za Igalo Dobrović je uradio zajedno sa dr Živojnovićem vođen ideologijom razvoja zdravstvenog turizma u Igalu. U centru grada, na izometriji koju je izradio, razmišljao je o turističkim potencijalima Zapadnog podgrađa Starog grada. Bio je vođen višim ciljem. Slično je kad planinarite. Morate znati na koji vrh ste krenuli, gdje se nalazi i koliko će vam otprilike trebati da stignete do njega. Naravno da ćete usput imati nekih drugih manjih „briga“ ali bićete ustremljeni na cilj i nećete dozvoliti da vas te manje brige preplave već ćete oko održavati na glavnom cilju koji je viši od svih ostalih i dovodi vas na pravo mjesto.
Tako su Herceg Novi preplavili različiti objekti potpuno neusaglašeni jedni sa drugima i sa okolinom proizašli iz konteksta razvoja apartmanskog turizma, privatnog smještaja koji je jačao nakon propadanja velikih hotela i turističkih društava u Herceg Novom. Tako smo se sve više udaljavali od konkretnog cilja, odnosno on nam je sve manje bio jasan i sve više zanemarljiv zbog postojanja drugih, manjih internih i lično unosnijih, privatnih ciljeva. A gdje nas to vodi, dalje ili dolje?
Bio sam prisutan kada su novi vlasnici Instituta „International Welness Group“ prikazali Master plan za ovaj dio grada. Tada je već bila pokrenuta inicijativa za zaštitu objekta Dječijeg odjeljenja, na osnovu Zakona o zaštiti kulturnih dobara, član 19., koji kaže da svako može da podnese Upravi za zaštitu kulturnih dobara inicijativu za uspostavljanje zaštite kulturnog dobra. Zanimalo me čime su se vodili tokom rada na masterplanu ovi ljudi koji su nam prezentovali projekat i šta oni uopšte znaju o nama. Projektant Leonard Design Architects je prikazao nekoliko velikih i važnih masterplanova koji su rađeni širom svijeta i čitavo vrijeme naglašavao da je ključ tih projekata bilo prepoznavanje lokalnih vrijednosti i njihovo ispoljavanje kroz savremenu arhitekturu današnjih potreba i integraciju sa lokalnom zajednicom.
Da sam slušao priču, a zanemario masterplan koji su prezentovali, meni bi možda i ova priča imala smisla. Ali kada sam vidio da umjesto Dobrovićevog Dječijeg odjeljenja sada stoji mnoštvo nekih kućica koje se u nedogled penju uz brdo shvatio sam da je njihovo poznavanje podneblja jako šturo. Jeste, prvi je put, upoznajemo se, niste imali kad da istražite, ali sve mi nešto govori da postoji mogućnost da nećete ni imati. Da ćete samo preći preko svega onoga šta smo i ko smo i iz čega smo nastali. A da do toga ne bi došlo postaraćemo se da vas upoznamo sa pravim vrijednostima koje Herceg Novi posjeduje i na koje planira da se nadoveže da ne bi izgubio sebe.
Ljudi koji su stvorili djelove grada poput dr Vojnovića i Nikole Dobrovića zaslužuju da budu zapamćeni.
Oni su dali ogroman doprinos razvoju grada i unijeli ogromnu energiju i napore da on doživi ekspanziju u određenom momentu svoje egzistencije.
Rušenjem objekata poput Dječijeg odjeljenja počinio bi se zločin i poništio svaki čin ovih ljudi koji su zaslužni da se još više pominju, a ne vremenom prepuste zaboravu.
Nadam se i vođen sam osjećajem da će doći vrijeme kada ćemo mi moći da oblikujemo situacije u kojima se nalazimo i nećemo dopustiti da te situacije obliku nas, bezuslovno.
